مهاجرت نخبگان در حوزه سلامت

پزشکان و پرستاران ستون‌های نظام سلامت کشور هستند. افرادی که تشخیص بیماری‌ها و درمان و مراقبت از بیماران به دست آنان انجام می‌شود، بدون حضور پزشکان، پرستاران و کادر بهداشتی و درمانی نظام سلامت کشور تعریفی ندارد. افرادی که در نظام نوین بهداشت و درمان دانش آموختگان دانشگاه‌ها هستند و پس از سال‌ها تحصیل و هزینه‌های مادی توسط خودشان و دولت‌ها به عنوان فارغ التحصیلان رشته‌های مختلف وارد بازار کار می‌شوند و سلامت آحاد مردم به دست آنان رقم می‌خورد.

به منظور یافتن پاسخی برای چرایی مهاجرت پزشکان و پرستاران از ایران، مطالعه‌ای مقطعی- توصیفی به روش پیمایشی، تحت عنوان « بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت نیروی انسانی در حوزه سلامت در سال ۱۴۰۱» انجام شد.

از مجموع ۳۶۰ شرکت کننده ۱۷۰ نفر دانشجو و ۱۹۰ نفر فارغ التحصیل یا شاغل در دانشگاه‌های علوم پزشکی بودند. ۱۹۵ نفر از شرکت کنندگان زن (۵۴/۲) و ۱۶۵ نفر مرد (۴۵/۸) بودند. مقاطع تحصیلی کاردانی و کارشناسی (۱۱۸ نفر) دکترای تخصصی (۸۷ نفر) و دکترای حرفه‌ای (۷۷ نفر) بود و رشته های پزشکی (۸۹ نفر) و پیراپزشکی(۷۶ نفر) بیشترین میزان مشارکت را داشتند.

بر اساس یافته‌های این پژوهش  ۱۸۹ نفر (۵۲/۵ درصد) از افراد شرکت کننده تمایل زیاد و بسیار زیاد به مهاجرت داشتند. ۱۳۵ نفر ( ۳۷/۵ درصد) از افراد شرکت کننده حتی تمایل به کار در مشاغل غیر تخصصی و پایین‌تر در خارج از کشور داشتند. ۱۰۸ نفر (۳۰درصد) برنامه زمانی مشخصی برای مهاجرت داشتند و فقط ۶۵ نفر (۱۸درصد) از افراد تمایل به برگشت پس از مهاجرت داشتند. در این تحقیق عوامل اقتصادی، مدیریتی و رفاه اجتماعی به عنوان مهمترین عوامل تاثیرگذار بر مهاجرت دانشجویان و شاغلان حوزه سلامت شناسایی شدند.

نتیجه‌گیری این پژوهش نشان داد که میل به مهاجرت در بین دانشجویان و شاغلان حوزه سلامت بسیار پررنگ است و بسیاری از افراد شرکت کننده به دلیل مسائل اقتصادی، اجتماعی تصمیم به مهاجرت دارند و حل مسئله مهاجرت فارغ التحصیلان رشته‌های مرتبط با سلامت نیازمند عزم جدی همه جانبه و طولانی مدت به مسئله مدیریت نخبگان، انجام اصلاحات ساختاری، قانون گذاری، شایسته سالاری و افزایش امید در جامعه دانشگاهی است.

در متن این پژوهش آمده است: مهاجرت نیروی انسانی متخصص در حوزه سلامت پدیده‌ای جهانی است که در سال‌های اخیر رشد فزاینده‌ای داشته است. به طوری که تعداد پزشکان و پرستاران مهاجر در کشورهای OECD (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ بیش از ۶۰ درصد افزایش یافته است.

بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، ۳/۲ میلیون نفر از پرستاران در ۸۶ کشور دنیا مهاجر هستند. به عنوان مثال سهم متخصص خارجی در نظام سلامت انگلیس ۱۲ درصد، در آمریکا ۱۷ درصد و در مجموع در کشورهای عضو اتحادیه اروپا ۱۱ درصد گزارش شده است.

بررسی‌های این تحقیق نشان می‌دهد، مهاجرت یک پدیده چند بعدی است و عوامل زیادی در وقوع آن نقش دارد. عواملی که عمدتا جنبه اقتصادی و اجتماعی دارند.
بی ثباتی اقتصادی و اجتماعی،‌ وجود فساد، کیفیت زندگی بهتر در خارج، شیوه حکمرانی، فقدان شایسته سالاری، وجود تبعیض بین افراد شاغل در یک حرفه و نیز تبعیض‌های اجتماعی در کل جامعه، نابرابری افراد در برابر قانون و مقررات، فرصت‌های آموزشی بهتر برای فرزندان در خارج از کشور، دسترسی به آزادی‌های فردی و اجتماعی در خارج، مسائل مرتبط با روابط بین‌المللی، بحران‌های زیست محیطی و پیوستن به آشنایان در خارج از کشور از جمله مهمترین عوامل گرایش به مهاجرت در بین فارغ‌التحصیلان و شاغلان حرف پزشکی است.

این تحقیق اذعان می‌کند که با شناسایی عوامل و دلایل مهاجرت نخبگان باید راهکارهایی برای مواجهه با این پدیده اندیشیده شود. سخت کردن قوانین مهاجرت یکی از این راهکارهاست که ممکن است در کوتاه مدت میزان مهاجرت نخبگان را کم کند اما در بلندمدت راهکار مناسبی نیست و نمی‌تواند موثر باشد.

ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای رو به توسعه در سال‌های اخیر با مساله حفظ نخبگان و سرمایه‌های انسانی روبرو بوده است. بر اساس یافته‌های سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور با افزایشی تقریبا ۴ برابری از ۱۷ هزار و ۴۴۲ دانشجو در سال ۲۰۰۰ به ۶۶ هزارو ۷۰۱ دانشجو در سال ۲۰۲۰ رسیده است. همچنین رتبه دانشجوفرستی کشور از رتبه ۱۴ در سال ۲۰۱۰ به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۰ تغییر یافته است.

برخی عوامل دافعه در کشورهای مبدا نخبگان را به مهاجرت ترغیب می‌کند که برخی از آن‌ها عبارتند از؛

• عوامل اجتماعی

از جمله عوامل اجتماعی که در مهاجرت نخبگان نقش دارند عبارتند از بی ثباتی و احساس ناامنی، افت حس تعلق به سرزمین، کاهش آزادی‌های اجتماعی، وجود فرهنگ مهاجرت و عدم اطمینان نسبت به آینده

• عوامل اقتصادی

از جمله عوامل اقتصادی تاثیرگذار بر مهاجرت نخبگان عبارت است از مشکلات اقتصادی ناشی از وضعیت کلی اقتصادی کشور.

• عوامل سازمانی و اداری

نبود شایسته‌سالاری، فشارهای شغلی و تحصیلی، تنگناهای نظام آموزش و پرورش، حاکمیت روابط به جای ضوابط و ضعف در مدیریت نخبگان از جمله عوامل سازمانی تاثیرگذار بر مهاجرت نخبگان است.

• عوامل سیاسی

عدم ارتباط مستمر با مراکز علمی خارج از کشور و بی‌توجهی به اعزام اعضای هیات علمی به دوره‌های آموزشی خارج از کشور و عدم اعطا بورس کوتاه مدت در مهاجرت متخصصان به ویژه اعضای هیات علمی علوم پایه تاثیرگذار است.

• جاذبه‌های مقصد

در کل ساختارهای اجتماعی و اقتصادی کشورهای مقصد نیز در جذب نخبگان تاثیرگذار است.

پیامدهای مهاجرت نخبگان

• از دست رفتن نیروهای انسانی باکیفیت
• هدر رفت منابع آموزشی
• عقب ماندگی در رقابت بین‌الملل
• تشدید احساس یاس و ناامیدی

راهکارهای مدیریت مهاجرت نخبگان

• شناخت دقیق مساله
• استقرار و تقویت نظام نوآوری
• اصلاح نظام اداری و شایسته‌سالاری
• ارتقای جایگاه و حفظ کرامت نیروی انسانی
• الگوبرداری از تجارب موفق بین‌المللی

یکی از مباحث اساسی در زمینه توسعه، بهره‌گیری درست و منطقی از توانایی‌ و استعدادهای نیروی انسانی به خصوص نیروی انسانی متخصص و تحصیل‌کرده در جامعه است. به عبارت دیگر، میزان بهره‌گیری منابع انسانی از فرصت‌های مناسب توسعه، به عنوان یکی از شاخص‌های اساسی توسعه انسانی مطرح بوده و هست و به همین خاطر بسیاری از جوامع بشری متوجه شده‌اند رشد و پیشرفت افراد نخبه و سرآمد می‌تواند یکی از جنبه‌های اساسی توسعه و تحول در هر کشوری باشد.

امروزه با حجم وسیعی از مهاجرت نخبگان یا به عبارت مصطلح فرار مغزها خصوصا از کشورهای در حال توسعه مواجهیم. اگر چه مهاجرت نخبگان مساله‌ای جدید نیست و پیشینه معاصر آن به سال ۱۹۶۰ و مهاجرت اندیشمندان و متخصصان به آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی بر می‌گردد، اما امروزه بر اثر تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی با امواجی گسترده‌ای از مهاجرت نخبگان روبروییم؛ روندی که می‌تواند زمینه عقب‌ماندگی بیشتر کشورهای در حال توسعه را به دنبال داشته باشد.

بر اساس یافته‌های سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور با افزایشی تقریبا ۴ برابری از ۱۷ هزار و ۴۴۲ دانشجو در سال ۲۰۰۰ به ۶۶ هزارو ۷۰۱ دانشجو در سال ۲۰۲۰ رسیده است.

رتبه دانشجوفرستی کشور از رتبه ۱۴ در سال ۲۰۱۰ به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۰ تغییر یافته است.

بر اساس داده‌های ملی کشورها، پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور عبارتند از کانادا، آلمان، ایالات متحده آمریکا، ترکیه و ایتالیا. همچنین بر اساس داده‌های یونسکو در سال ۲۰۲۰، پنج مقصد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور آمریکا، آلمان، ترکیه، کانادا و ایتالیا بوده است.

همه آنچه نخبگان را می‌راند

بسیاری از پژوهش‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که مهاجرت پدیده‌ای چندبُعدی است و مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، سازمانی و اداری بر آن تاثیرگذارند.

پژوهش دیگری عوامل اجتماعی، از قبیل بی‌ثباتی و احساس ناامنی، افت حس تعلق به سرزمین، کاهش آزادی‌های اجتماعی و وجود فرهنگ مهاجرت را از عوامل موثر معرفی نمود.

همچنین عوامل اقتصادی معرفی شده در پژوهشی دیگر که در مهاجرت نخبگان تاثیر دارند عبارتند از عدم تعادل هزینه و درآمد در ایران و وجود فسادهای مالی در کشور.

عوامل معذفی شده در پژوهشی دیگر، عواملی مانند عدم توجه اجتماعی به ارزش فعالیت‌های علمی، نبود تسهیلات لازم برای پژوهش، پایین بودن حقوق و دستمزد، احساس وجود تبعیض و نابرابری به عنوان عوامل رانشی مهاجرت نخبگان علمی به خارج از کشور بودند.

در برخی از پژوهش‌ها تاثیر وضعیت اقتصادی کشور بر مهاجرت نخبگان بسیار پررنگ‌تر دیده شده است. در این مطالعه آشکار شده است که پیچیدگی اقتصادی در این کشورها با مهاجرت نخبگان رابطه مستقیم دارد.

وضعیت حکمرانی و تاثیر آن بر مهاجرت نخبگان از جمله موارد دیگر است که در دسته‌ای دیگر از پژوهش‌ها به آن پرداخته شده است. در این پژوهش شکاف موجود در کیفیت حکمرانی بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته از جمله عواملی بوده که به طور معناداری بر مهاجرت دانش‌آموختگان از کشورهای آسیایی منتخب به کشورهای اروپای غربی و آمریکای شمالی توجه شده است.

برخی دیگر از محققان به رابطه اندازه دولت و تاثیر آن بر مهاجرت نخبگان توجه کرده‌اند. در این مطالعه توضیح داده شده است که اندازه دولت بر فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه اثر مثبت و رفاه اجتماعی، ثبات سیاسی، بهداشت و سلامت عمومی اثری منفی بر فرار مغزها داشته است.

در پژوهشی دیگر به نقش سرمایه اجتماعی در دو بُعد اثر شبکه‌های اجتماعی و اعتماد اجتماعی بر فرایند مهاجرت اشاره شده است.

مهاجرت نخبگان چه تبعاتی دارد؟

برخی از محققان در پژوهش خود به پیامدهای مهاجرت نخبگان اشاره کرده‌اند؛ از جمله:

• کاهش کیفیت کار و بازماندن کشور از توسعه، مهمترین پیامد ناشی از مهاجرت نخبگان
• تهدیدها و نتایج مهاجرت نخبگان: از دست رفتن نیروهای انسانی با کیفیت، هدر رفت منابع آموزشی، عقب ماندگی در رقابت بین‌المللی و تشدید احساس یاس و ناامیدی
• نقش مهم جوامع نخبگان مهاجر در توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا خود

چاره چیست؟

در طیفی دیگر از مقالات به راهکارهای موثر در این زمینه اشاره شده است؛ از جمله:

• تصمیم‌گیران در کشورهای در حال توسعه، در اعمال سیاست‌ها و وضع قوانین خود در دفاع از طرح‌های حمایتی نخبگان و کارآفرینان و ایجاد بستر رشد و پیشرفت برای نخبگان توجه بیشتری کنند.
• با توجه ویژه به مسائل اقتصادی قشر نخبگان، گسترش روحیه نشاط و امید، همکاری بین بخشی جهت ارتقا سطح دانش و حذف ساختارهای موازی و ناکارآمد در حوزه پژوهش و تحقیق و توجه به ظرفیت مراکز آموزشی و دانشگاهی می‌شود از مهاجرت نخبگان جلوگیری کرد.
• کاهش فشار روانی محیط‌های دانشگاهی، توجه به اوقات فراغت و آرامش فکری و روانی نخبگان، برقراری آموزش‌های فنی و حرفه‌ای جهت بالا بردن سطح دانش نیروهای متخصص، اشتغال پایدار و توانمندسازی تعاملی در سطح بین‌المللی و پوشش بیمه‌ای مناسب برای جامعه متخصص و نخبگان از دیگر اقداماتی است که دولت‌ها به منظور جلوگیری از مهاجرت نخبگان می‌توانند انجام دهند.
• امید اجتماعی، بهبود شرایط اقتصادی، عدالت اجتماعی و آزادی سیاسی در کشور می‌تواند زمینه‌ساز کاهش مهاجرت‌های بین‌المللی جوانان از ایران باشد و حتی شرایطی مطلوب برای بازگشت جوانان نخبه به کشور فراهم سازد.
• اصلاح نظام پرورش و حمایت از نخبگان، اصلاح نظام اداری و شایسته‌سالاری، استقرار و تقویت نظام نوآوری، ارتقای جایگاه و حفظ کرامت نیروی انسانی و الگوبرداری از تجارب موفق بین‌المللی به منظور ایجاد رضایت شغلی بیشتر جهت جلوگیری از مهاجرت نخبگان
• رونق و ارتقای بازدهی بازار سرمایه انسانی درجهت فعالیت‌های متناسب با دانش و مهارت این قشر، هدایت ظرفیت‌های بالقوه سرمایه انسانی در مسیر ارتقای رتبه پیچیدگی اقتصادی، و افزایش سهم تجارت جمهوری اسلامی ایران در بازارهای جهانی

سومین پیمایش ملی «میل و تصمیم به مهاجرت در نیروی انسانی حوزه سلامت» با حمایت مرکز ملی تحقیقات راهبردی در آموزش علوم پزشکی (نصر) در تیرماه ۱۴۰۳ برگزار می‌شود.

این پیمایش به‌منظور ارزیابی عوامل اثرگذار بر خروج از فعالیت و مهاجرت در میان سرمایه‌های انسانی بخش سلامت (اعم از دانشجویان، اساتید، مدیران، پزشکان، پرستاران و نیروهای حرفه‌ای) و عوامل موثر بر ترجیحات آنان طراحی شده است.

جهت مشارکت در این پیمایش اینجا کلیک کنید.